Evig søndag

Dei siste åra har vi, i kjølvatnet av Min Kamp- bøkene til Knausgård, diskutert kor grensa mellom fakta og fiksjon, det verkelege og det uverkelege, iscenesetting og ikkje-iscenesetting, dikting og verkelegheit, roman og biografi går. Den norske samtidsromanen er prega av det sjølvbiografiske og Linnéa Myhre sin roman Evig søndag er ikkje noko unntak frå denne tendensen.

Evig søndag

Evig søndag er ein roman i dagboksform, skriven av Linnéa Myhre, som vi kjenner frå bloggen “Alt du vet er feil“. Vinteren 2011 sender ho tekstmelding til alle vennene sine om at ho har fått eit nervøst samanbrot, noko ho pleier å gjere på søndagar. Ein venn av henne svarer at ho kan få overta psykiateren hennar, dermed begynner ho å gå til uregelmessige samtaler hos psykiateren Finn. Evig søndag er, på handlingsplanet, ein enkel roman, om tomme kvardagar, spiseforstyrringar, depresjon og sjølvmordstankar og om ambivalensen som er knytta til det å vere fanga i slike tanker. Linnéa søker motvillig hjelp, samtidig som ho tviheld på det vanskelege forholdet til maten, gjennom heile romanen.

Linnéa er først og framst kjend som bloggar, og overgangen frå blogg til roman er liten, både i innhald, form og språk. Språket i romanen er munnleg og stemma i teksten ligg tett opp til den stemma vi kjenner frå bloggen til Linnéa. For meg er ikkje sjangerspørsmålet opplagt, på same måte som sjangerspørsmålet ikkje er opplagt rundt Min kamp– bøkene eller andre sjølvbiografiske bøker. Evig søndag presenterer seg sjølv som ein roman, på tittelbladet. Samtidig er teksten langt unna fiksjonen og dei korte kapitla ligg tett opp til bloggen vi kjenner frå før, sjølv om Linnéa framstår som meir sårbar i romanen.

Den offentlege dagboka
Klassekampen har presentert Knausgård sitt store romanprosjekt som eit paradigmeskifte i norsk litteratur. Men utviskinga av grensa mellom fakta og fiksjon i underhaldningsindustrien begynte ikkje med Knausgård. Utover 2000-talet har iscenesettinga av vanlege mennesker sitt liv på tv, som her i Norge starta med første sesongen med Big Brother i 2001, åpna for ein enorm produksjon av ulike realityseriar. Dokusåpene, kor vi følgjer kvardagen til menn som må stelle heime, medan kona er på ferie, jordmødre, lærarar, turnuslegar, eller andre vanlege folk i ein vanleg kvardag, er blitt masseproduserte dei siste ti åra. I litterær samanheng, gav Dag Solstad ut den sjølvbiografiske romanen med sin eigen fødselsdato, 16.07.41 som tittel, i 2002, 7 år før det første bindet av Knausgård sitt verk kom ut. Oppvekstromanar som Teori og praksis av Nikolai Frobenius representerer og denne tendensen. Min kamp– prosjektet skriv seg definitivt inn i litteraturhistoria for første delen av 2000-talet, som eit høgdepunkt når det gjeld blande levd liv inn i romanen, og Knausgård sitt prosjekt er på mange måtar grenseoverskridande. Men tendensen er på ingen måte Knausgårdsk, vi finn han både i tidlegare romanar og i andre deler av underhaldningsindustrien det siste tiåret. Derfor er eg ikkje einig i at seksbindsverket står for eit paradigmeskifte.

Evig søndag presenterer seg som ein roman, på tittelbladet. Også her er det sjølvbiografiske sterkt representert. I motsetnad til Solstad, Frobenius og Knausgård, som er etablerte forfattarar som blant anna har skrive romanar kor dei sjølv er hovudpersonen, er Evig søndag debutromanen til Linnéa Myhre. Dei fleste lesarane vil kjenne forfattaren frå bloggen, men ho er altså ikkje ein etablert forfattar som gir ut ein roman i grenseland mellom fiksjon og fakta. Ho debuterer med ein roman i dagboksform, kor denne grensa er uklar.

Mange bloggar ber preg av å likne ei offentleg dagbok i eit underhaldningsformat, “Alt du vet er feil” er ikkje eit unntak frå dette. Mange av desse dagboksliknande bloggane har enorme lesartal. Kanskje er bloggen og tendensen til oppløysing av grensa mellom fakta og fiksjon i romanform, to sider av same sak? Det er i alle fall ikkje tvil om at internett har gjort noko med moglegheita for å drive med sjølvframstilling i nye former, gjennom bloggar, facebook, twitter, instagram, forum og andre sosiale medier, kan individet forme eit eg og presentere det for ei offentlegheit. Det same gjer forfattarane av dei sjølvbiografiske romanane, men dei trekk det litt lenger, fordi dei gjer det klart at skiljet mellom faktisk person og litterær figur er utglidande, gjennom sjangervalet. I Evig søndag er overgangen mellom blogg og roman svært liten, både språkleg, stilistisk og innhaldsmessig. Lesaren av “Alt du vet er feil” vil kjenne Linnéa igjen.

Er det slik at vi som underhaldningskonsumentar søker mot det autentiske, i form av bloggar, tv-serier frå verkelegheita og romanar som kanskje er meir fakta enn fiksjon? Og er det slik at vi er blitt meir interesserte i forteljinger som gir inntrykk av å vere autentiske, enn den gode, gamle fiksjonen i bokform?

Det vanskelege eget

Bøker som Evig søndag og Min kamp har eit narsissistisk aspekt. Det er forteljaren som fortel om seg sjølv, sjølvbetraktninga er eit veldig sentralt aspekt i bøkene. Knausgård har framstått som mediesky og lite interessert i å gi intervju om seg sjølv og prosjektet sitt, noko som står i stor kontrast til dei detaljrike utleveringane av seg sjølv, som kjem fram i bøknene. Linnéa Myhre viser heller ikkje noko sterkt ønske om å snakke med andre om seg sjølv. Ho gleder seg over å vere usynleg på arbeidsplassen og når ho møter ei gammal klassevenninne frå vidaregåande, forsøker ho først å unngå å møte blikket hennar, til ho skjønner at det ikkje går:

– Hei, sa jeg, i det jeg trodde var et nøytralt tonefall, men som jeg i det følgende oppholdet innså at må ha virket tafatt og på grensen til fiendtlig.
Hun ble likevel stående der – smilende – på den andre siden av rekkverket til kassen, mens jeg grep pakken min med lomper som lå nederst på rullebåndet.
– Går det bra? spurte hun entusiastisk.
– Ja, løy jeg.
Strøket vi befant oss i lå midt i skolesonene, noe jeg selvfølgelig burde ha tenkt på før jeg gikk hit i jeansene mine, men det ga meg i det minste en fordel da jeg innså at jeg måtte føre en samtale.
– Er du på skolen? spurte jeg.
– Ja! Jeg går rett her oppe, svarte hun og pekte ut i luften. Fortsatt kjempeentusiastisk, hun hadde alltid vært sånn, bortsett fra i den tiden vi var venner og hun ikke ville spise.
– Ja vel, så bra, sa jeg, og stakk lompepakken ned i vesken.
Jeg visste at det var hennes tur til å stille et oppfølgingsspørsmål, antakeligvis om hva jeg drev med for tiden, enda hun mest sannsynlig allerede visste det, at jeg ikke drev med verken det ene eller det andre, bortsett fra å brette ut livet mitt på Internett. Så jeg smilte heller halvhjertet til henne, før jeg forlot butikken.
Jeg ble så nedbrutt av dette møtet i butikken at jeg måtte avlyse begge de ordentlige møtene jeg egentlig hadde forlatt leiligheten for.
s. 162

Linnéa framstiller seg sjølv som folkesky og lite interessert i å snakke med og forhalde seg til andre mennesker, både i Evig søndag og på bloggen sin. Samtidig utleverer ho seg sjølv på Internett og i romanform. Det er eit paradoks her, på den eine sida det sjølvopptatte og på grensa til narsissistiske formatet både bloggen og dagboksromanen hennar har, på den andre sida dette sterke ubehaget som oppstår når ho er nødt til å møte andre mennesker og snakke med dei om seg sjølv. Det oppstår ei spenning mellom sjølvframstillinga Linnéa gir oss og det litterære prosjektet hennar. På den eine sida blottstiller ho seg sjølv både i blogg- og romanform, vi kjenner alle kvardagen hennar, lompene ho spis og fuglen Twitter frå bloggen hennar. På den andre sida blir ho nedbrutt av å måtte forhalde seg til andre enn mora, undulaten og nå og psykiateren Finn.

Spenninga som oppstår i konflikten mellom den utleverande Linnéa og den folkesky Linnéa, er med på å skape ein slags intimitet mellom lesaren og Linnéa. Som lesar kjenner eg meg unik som får innblikk i Linnéa si historie og tankane hennar, det er som om ho betrur seg til meg og eg opplever ein slags kontakt som blir sterkare av denne tydeleg uttalte motvilja mot å dele med andre folk. Sjølvsagt veit eg at bloggen ligg åpen på internett og at eg måtte vente på andreopplaget av boka, fordi nettbokhandelen eg bestilde frå var utsolgt. Det er ikkje ein reell intimitet i det at Linnéa gir meg innblikk i tankane hennar. Alle som vil lese bloggen og romanen hennar, kan gjere det. Likevel får kontrasten mellom sjølvframstillinga hennar og det ho faktisk deler med meg som lesar, meg til å kjenne på ein intimitet.

Endå sterkare er spenninga mellom det narsissistiske prosjektet, sjølvbetraktninga ho gjennomfører gjennom blogg og i romanform, og sjølvhatet ho beskriver, særleg i romanen. Den skjøre jenta vil sjå kroppen sin forsvinne, ho vil slutte å leve, ho forsøker å sove bort livet sitt for å sleppe å møte verda omkring. Speilet speler ei viktig rolle i Evig søndag, som i Narssisus-myta, men med motsett forteikn. Linnéa kjenner ei dragning mot speilet, samtidig som ho avskyr det store hovudet og bollekinna som ho ser i vindauger og speil. Og her er sjølvframstillinga tosidig. For samtidig som Linnéa avskyr å sjå seg sjølv og sitt eige ytre avbileta i speil og butikkvindauga, gjer ho sitt indre synleg gjennom denne sjølvframstillinga, både i romanen og i bloggen. Romanen og bloggen har mykje til felles med dagboka, men denne synleggjeringa bloggen og romanen får, gjennom publiseringa står i skarp kontrast til ønsket Linnéa som romanfigur har om å vere usynleg.

Den eksponeringa Linnéa utsett seg sjølv for, får eit paradoksalt preg, i og med at ho avskyr å bli sett og at ho helst ikkje vil sjå seg sjølv. Mykje av grunnen til at dette paradokset oppstår, er at forfattarnamnet og namnet på hovudpersonen er identisk og at karakteren Linnéa si historie ligg så tett opp til biografien til forfattaren. Utan denne likskapen mellom Linnéa Myhre og Linnéa Myhre, ville ikkje prosjektet hatt dette narsissistiske preget og sjølvforakta til hovudpersonen ville heller ikkje vore interessant, utover det reint tekstlege. Men med den identifiseringa som oppstår, idet forfattaren er hovudpersonen, skjer det og ei komplisering av eg-instansen i teksten, som det er vanskeleg for oss som lesarar å forhalde oss til.

Eget og teksten

I litteraturvitenskapen er det vanleg å skilje mellom forfattar og forteljar, når vi les ein tekst. Forfattaren er ein biofaktisk person som har levd. Og i løpet av livet sitt har han mellom anna skrive den aktuelle boka eller teksten ein les. Forteljaren treng ikkje vere den same som forfattaren. Forteljaren finst ikkje utføre teksten. Professor i litteraturvitenskap ved Universitetet i Bergen, Erling Aadland, skriv om forteljaren:

Han er mer eller mindre personifisert og fremstår med bestemte egenskaper – ikke minst en særegen stil, et uttrykkssett som er hans og bare hans – og endelig er han er retorisk fenomen, en maske, et ansikt, en stemme, en som er forlent med stemme og ord, en ordfører, en som fører ordet (…) Det viktige er at denne retoriske figurer, denne fortellerfiguren, ikke er. Han eksisterer ikke i den virkelige verden. Han er oppdiktet.” (Fortelleren og skriveren, s. 14).

Når vi les tekstar er vi i større eller mindre grad bevisst dette, men vi tenker ofte at forteljaren er ein retorisk figur, som bare finst innanfor tekstuniverset, i teksten. Sjølv om ein tekst er skriven i førsteperson (eg-form), er det veldig sjeldan at eg som lesar tenker at dette er ein verkeleg person. Men kva skjer då, når forfattaren er forteljaren og dei same eigenskapene som forfattaren som biofaktisk person har, blir tillagt forteljaren i romanen, slik som forteljaren Linnéa i Linnéa Myhre sin roman? Aadland held fast på at forteljaren er ein tekstleg funksjon, sjølv om forteljinga er ikkje-fiksjon og bruker Gro Harlem Brundtland sine memoarer som eksempel på akkurat dette. Forteljaren er det som fører ordet i teksten, sjølv om forfattaren og forteljaren gir seg ut for å vere den same, og Aadland held fast på at forteljaren som tekstleg funksjon er uoverskrideleg og at det er ein tekstleg storleik. (s. 31-32).

Til tross for at forteljaren er ein tekstleg storleik, vitner mottakinga av Evig søndag om at det oppstår ei overskriding av grenser, når forteljarstemma Linnéa er ikkje bare er ein oppdikta, tekstintern, retorisk figur, men og ei som eksisterer i den verkelege verda. Mottakinga av Evig søndag er prega av at denne samanblandinga av biofaktisk forfattar, forteljar og hovudperson i ei bok som insisterer på vere ein roman, er problematisk for lesaren. Fleire av omtalene av boka avviser at det i det heile tatt kan kallast ein roman:

Men hvorfor kalles dette fiksjon og ikke sakprosa? Jeg-personen heter Linnéa Myhre og skriver om akkurat de samme tingene som på bloggen.
Kristine Isaksen, VG.

“Min største innsigelse mot denne boken er at den blir klassifisert som en roman, og i bokhandelen finner du den da også side om side med andre skjønnlitterære utgivelser. Men jeg ser ikke på dette som en roman. Linnéa skriver om et år i sitt liv – i så måte ville jeg heller ha klassifisert den som en biografi. Kanskje har Linnéa valgt å kalle det en roman, for å skape en distanse til jeg – personen i teksten og ikke ta fullt innover seg det denne personen føler og opplever. Kanskje blir det lettere å stå frem på denne måten. Jeg vet ikke.”
Bokelskerinnen.

Som vi ser, blir det at Evig søndager ein roman både diskutert og avvist, og lesarar har behov for å finne eit svar på korfor boka er plassert i denne sjangeren. Har den biofaktiske forfatter-Linnéa vald å la forteljar-Linnéa fortelje om hovudperson-Linnéa i romanform, istadenfor å skrive ein sjølvbiografi eller ei dagbok, for å distansere seg til seg sjølv, slik Bokelserinnen foreslår? Dersom det er tilfelle, korfor har forfatter-Linnéa då vald å kalle hovudpersonen med sitt eige namn? Korfor har ho ikkje gjort som Tore Renberg med Kompani Orheim, og skrive om ein romanfigur med eit heilt anna namn enn seg sjølv, og så fleire år etterpå presentere nokre av hendingane som faktiske, biografiske hendingar? Då ville ho oppnådd den same distanseringa. Linnéa Myhre, forfattaren av romanen, går ikkje inn for å oppretthalde ei distanse til hovudperson-Linnéa. Dette kjem fram i eit intervju med VG:

I august gir hun ut boken «Evig søndag». En roman, ifølge Myhre.
I dagboks form
– Men den kan lett forveksles med en dagbok, da den strengt tatt er bygget opp som en. Den forteller om en prosess – en ett år lang prosess hos en psykiater, hvor man følger en mer eller mindre deprimert, spiseforstyrret og dum jente. Jeg er ganske sikker på at hun er meg, forteller hun.

Linnéa er ganske sikker på at hovudpersonen er henne sjølv, likevel understreker ho at boka er ein roman, i dagboks form. Psykiateren Finn Skårderud understreker og det litterære ved romanen, i eit kort intervju med NRK, tirsdag 4. desember. Hovudpersonen Linnéa Myhre ligg veldig nært opptil forfattaren Linnéa Myhre som biografisk person, men romanen har litterære kvalitetar utover dagboka, seier han. Har får og fram at han sett pris på å kunne sjå på Evig Søndag som ein roman, og dermed forhalde seg til psykiateren Finn som ein romanfigur.

Andre er meir opptatt av om konstruksjonen fungerer:

“Og nettopp denne “dagbokromanen” er et litt merkelig konsept. For det er jo vitterlig ingen roman, dette. Det er en selvbiografi om et år av Linnéa Myhres eget liv. Hvorfor forlaget likevel velger å kalle det en roman, er ikke godt å si, men det er vel ikke utenkelig at en roman vanligvis vil selge mer enn en dokumentar. Vel. Dagboka/bloggboka/ikke-fiksjonsromanen fungerer uansett ganske godt som format, syns jeg. Uavhengig av hva Tiden velger å fronte den som. Linnéa er jeg-et, hun forteller alt og hun benytter en “stream of consciousness”-teknikk som lar oss dele alle de tunge, rare, bitre, sinte og irriterende tankene hennes etterhvert som de kommer. Det er et godt grep, for her fins det jo knapt handling utenom det som faktisk foregår inne i hodet til Linnéa selv.”
Forfatterfruen Karen.

“Eg veit ikkje kor mykje Linnéa Myhre det er i roman-Linnéa. Blogg-Linnéa viser seg å vere klar over at ho går inn i ei rolle, og det gjer sikkert roman-Linnéa også. Det er ikkje så viktig.”
Marta Norheim, NRK.

Uavhengig av om vi ser på Evig søndag som ein roman, ei dagbok eller ein sjølvbiografi, er det vanskeleg å lese boka utan å komme innpå denne problematiseringa av eget som oppstår i teksten. Er forteljarinstansen ein uavhengig tekstleg storleik, eller er forteljaren forfattaren? Eg heller mot det første, fordi sjølv om forfattaren Linnéa Myhre seier at ho er ganske sikker på at jenta i boka er seg, er teksten ein konstruksjon. Og sjølv om eget i denne teksten er langt frå uproblematisk å forhalde seg til, nettopp på grunn av dette sjølvbiografiske aspektet ved romanen, meiner eg at det er problematisk å sette likheitsteikn mellom roman-Linnéa og forfattar-Linnéa av to grunnar. For det første er forfattar-Linnéa (åpenbart og utvilsomt) veldig mykje meir enn roman-Linnéa. Roman-Linnéa er begrensa av teksten. Forfattar-Linnéa er ein person av kjøt og blod, som lever eit liv, og utføre romanen. For det andre er roman-Linnéa ein tekstleg storleik og ein retorisk figur, med dei begrensningar som denne innehar. Likevel er det at roman-Linnéa har forfattar-Linnéa sitt namn og hennar eigenskaper, eit grep som skaper ein spennande tekst og ein interessant diskusjon rundt teksten. Som både Forfatterfruen Karen og Marta Norheim peiker på over, fungerer dette grepet godt. Og som mottakinga av romanen viser, blir vi som lesarar interesserte i denne problematikken. Vi stiller spørsmåla om kor vidt Linnéa og Linnéa kan vere identiske og dermed nærmar vi oss eit av kunst-, språk- og litteraturteorien sine store spørsmål: Kan språket og kunsten beskrive verkelegheita? Dersom vi igjen ser på mottakinga av Evig søndag, ser vi at Linnéa Myhre, med sin roman, kan seie noko om psykisk helse som engasjerer.

Tabu i oppløysing

Linnéa Myhre skriv om det mørke, om djupet inni seg, som ho som menneske har sunke ned i. Og for dette har ho fått tabuprisen av Rådet for Psykisk helse. Dette finn vi og hos Knausgård. Ved å skrive om dei tinga Folk Flest ikkje snakkar om, er dei med på å bryte ned skammen som mange kjenner på i møtet med det indre mørket. “La Linnéa leve” og Evig søndag handlar, saman med bloggen, om det som er skambelagt og mørkt, det ein ikkje snakker om. Prosjekta til Linnéa handlar om dei psykiske problema og om problema med å forhalde seg til seg sjølv og sitt eige liv. Gjennom roman, blogg og nett-tv-serie, bryt ho ned alle dette-snakker-vi-ikkje-om-tabua.

I eit intervju med Aktuelt på NRK, den 4. desember, seier Linnéa Myhre at ho ikkje har skrive for å hjelpe andre, men at ho har skrive fordi ho har lyst til å skrive og for å få tida til å gå. Dette er tydelegvis noko som fattar interesse, seier ho. Likevel hjelper ho andre, med åpenheita og ærlegheita i denne teksten. Og det kan hende at den problematiske eg-instansen og alle spørsmåla kring samanblandinga av forfattar-, forteljar og houdpersonrolle er med på å gjere teksten ærlegare og åpnare for lesaren, enn ein roman med ein fiktiv hovudperson. Det er i alle fall ikkje tvil om at denne samanblandinga av Linnéa, Linnéa og Linnéa i eg-instansen både engasjerer lesarar og inviterer til ein diskusjon om fakta og fiksjon og om ulike eg-instanser i sjølve teksten.